9 listopada 2022 roku w Pałacu Staszica w Warszawie odbyła się konferencja Nauki o komunikacji społecznej i mediach.

Podczas konferencji wygłoszono 12 wystąpień, odbyły się 2 dyskusje oraz omówiono wyniki badań ankietowych w formie raportu. Wszystkie wystąpienia dotyczyły zadań wyznaczonych do wykonania przez Komitet Nauk o Komunikacji Społecznej i Mediach w latach 2021-2022.

Z punktu widzenia dyscypliny nauki o komunikacji społecznej i mediach najważniejszy był raport, skierowany niejako do wewnątrz, bo obrazujący mapę ośrodków badawczych i dydaktycznych w Polsce w okresie do zakończenia ewaluacji jednostek. Na podstawie raportu stwierdzić można, że największymi problemami jednostek są niska punktacja czasopism przypisanych do dyscypliny, mała efektywność pozyskiwania środków w drodze krajowych konkursów naukowych, płynność kryteriów oceny. Jednocześnie, widoczny jest dynamiczny rozwój dyscypliny, którą reprezentuje już ponad tysiąc badaczy (według złożonych deklaracji), w tym blisko połowę stanowią doktorzy. Realizacja zadania pozwoliła także na określenie kierunków pracy jednostek oraz określenie potencjału jednostek, które przystąpią do ewaluacji po raz pierwszy w kolejnym okresie oceny.

Referaty wygłoszone podczas konferencji miały związek z problemami badawczymi najczęściej podejmowanymi we wszystkich ośrodkach. Zagadnienia wartości informacji, dezinformacji, weryfikacji wiedzy, komunikacji naukowej okazały się wektorami o specjalnym, społecznym wymiarze dyscypliny; wręcz argumentami przemawiającymi za społeczną użytecznością badań. Znaczenie dyscypliny można więc postrzegać przez pryzmat kształcenia kompetencji w zakresie odróżniania informacji i manipulacji w różnych sferach i formach przekazu. W czasie dyskusji podnoszono wartość edukacji medialnej oraz nowych mediów wykorzystywanych w komunikacji naukowej. Duży blok problemowy dotyczył kwestii zmian w systemie medialnym w Polsce w związku z rolą mediów publicznych, upolitycznieniem mediów, mediatyzacją polityki, deprofesjonalizacją zawodu dziennikarza. Obradom przysłuchiwała się Małgorzata Semil Jakubowicz, pomysłodawczyni i fundatorka Nagrody im. Karola Jakubowicza, przyznawanej za monografie poświęcone mediom i demokracji. Zdiagnozowano problemy wyczerpania misji mediów publicznych, ograniczenia funkcji mediów do informacji i zabawy, a także zaniżenia standardów etyki zawodowej.

Konferencja pomogła wyróżnić nisze badawcze, które w przyszłości mogą być zadaniami Komitetu, m.in. komunikacja a dystrybucja wiedzy, analiza postaw odbiorców i użytkowników mediów w kontekście nadmiaru informacji i baniek informacyjnych.

Konferencję otworzyła i podsumowała prof. dr hab. Iwona Hofman. Moderatorkami wyodrębnionych sesji konferencji (Wartość informacji oraz Polski system medialny) były: dr hab. Urszula Doliwa, prof. UWM oraz prof. dr hab. Katarzyna Pokorna-Ignatowicz. Konferencja została zorganizowana przy wsparciu Biura Upowszechniania i Promocji Nauki PAN. W organizację zaangażowany był dr Wojciech Maguś.

Poniżej opis poszczególnych modułów konferencji:

Prezentacja raportu: Mapa badawcza i dydaktyczna nauk o komunikacji społecznej i mediach w Polsce (dr hab. Małgorzata Łosiewicz, prof. UG)
Raport był przedstawieniem dyscypliny i jej potencjału w odniesieniu do przyjętych kryteriów i uszczegółowieniem, gdzie i w jaki sposób, po dwóch latach obowiązywania ustawy przy poszerzonych uprawnieniach na różne ośrodki realizowane są badania i dydaktyka. Dokument pokazywał wnętrza ośrodków, strukturę organizacyjną, kompetencje zarządcze kierujących, posiadane uprawnienia i ścieżki awansów w dyscyplinie. Tego rodzaju metryki zostały przygotowane w oparciu o opracowany schemat ankiety, która został rozesłany do ośrodków. Dla skutecznego zebrania materiałów została stworzona baza ośrodków medioznawczych w Polsce, uwzględniająca uczelnie publiczne i niepubliczne.

Panel dyskusyjny: Status dyscypliny po ewaluacji naukowej
Przedmiotem dyskusji były wyniki raportu określającego status naukowy dyscypliny, jej potencjał dydaktyczny i perspektywy rozwoju od 2018 roku. W dyskusji wzięli udział: prof. dr hab. Iwona Hofman, prof. dr ha. Grażyna Wrona, prof. dr hab. Janusz Adamowski, dr hab. Olga Dąbrowska-Cendrowska, prof. UJK oraz dr hab. Małgorzata Łosiewicz, prof. UG.

Referat: Nadprodukcja informacji jako integrująca kategoria badawcza (prof. dr hab. Jadwiga Wożniak-Kasperek)
Wielokanałowy i wielokodowy przekaz masowo generowanych danych i informacji w połączeniu z interdyscyplinarnością opisów procesów komunikowania i oddziaływania informacji rodzi potrzebę wielowymiarowego spojrzenia na obiekt badania, jakim jest tzw. nadprodukcja informacji i będące jedną z jej konsekwencji przeciążenie informacyjne. Nauki o komunikacji społecznej i mediach mogą wnieść tu szczególny wkład ze względu na swoją „multimodalność” badawczą. W referacie zostały naszkicowane wymiary i aspekty nadprodukcji informacji już badane z perspektywy informatologicznej, a także wypracowane rozwiązania, takie jak na przykład narzędzia do organizacji informacji oraz koncepcja kultury informacyjnej.

Referat: Skuteczność dezinformacji. Zasięg fake news na temat wojny w Ukrainie - wyniki badań porównawczych w Europie Środkowej (dr hab. Michał Wenzel, prof. USWPS)
Prezentacja dotyczyła zakresu dezinformacji na temat wojny na Ukrainie w Polsce, Czechach i Słowacji. Przedstawiała opinie o odpowiedzialności za wojnę i o skutkach napływu uchodźców. Badanie zostało przeprowadzone w Polsce, Czechach i Słowacji na próbach reprezentatywnych dla dorosłej populacji z wykorzystaniem metody CAWI. Zmierzyliśmy zakres dezinformacji, prezentując stwierdzenia zawierające elementy wskazujące na celowe zniekształcenie rzeczywistości. Są to popularne narracje, które pojawiają się głównie w mediach społecznościowych, ale także w mediach drukowanych i elektronicznych. Większość z nich to różne tezy lansowane przez środowiska bliskie władzom rosyjskim. Są to tezy dotyczące państwa ukraińskiego (np. teza o nazistowskim charakterze władz ukraińskich, nieuregulowany status prawny tego państwa, prawa Rosji do terytorium Ukrainy), a także uchodźców ukraińskich (przekonanie o powszechnej przestępczości w tym i jej przywilejów socjalnych), ale wzięliśmy też pod uwagę inne, np. prozachodnią fałszywą sugestię, że UE i USA zatrzymały handel z Rosją.

Referat: Środowisko fact-checkerów w Polsce jako wspólnota profesjonalna i symboliczna - kontekst dziennikarstwa. Wyniki badań własnych (dr hab. Karina Stasiuk-Krajewska, prof. USWPS)
Prezentacja dotyczyła środowiska fact-checkerów w Polsce traktowanego jako profesjonalna wspólnota komunikacyjna i symboliczna. Referat był prezentacją wyników badania, które bazowało na 20 wywiadach pogłębionych (IDI), przeprowadzonych z przedstawicielami instytucji zajmujących się fact-checkingiem w Polsce, takich jak: Konkret24, Demagog, Wojownicy Klawiatury, AFP czy FakeHunter. Celem badania była odpowiedź na trzy pytania: 1/ jakie są modele aktywności zawodowej fact-checkerów i fact-checkerek w Polsce; 2/ jaki jest samoopis branży - jak osoby zajmujące się fact-checkingiem definiują swoją aktywność / profesję, do jakich wartości i norm się odnoszą, co uznają za misję społeczną fact-checkingu itp.; 3/ jak przedstawiciele i przedstawicielki środowiska definiują dezinformację, jej przyczyny, skutki, możliwości zapobiegania itp., a w konsekwencji – jak widzą swoją rolę w środowisku medialnym. Istotnym kontekstem rekonstrukcji aktywności zawodowej oraz samoopisu profesji fact-checkera jest kontekst profesjonalnego dziennikarstwa, który – jak pierwotnie założono (co znalazło potwierdzenie w rezultatach badań) – stanowi swoistą granicę i punkt odniesienia do wypracowywania profesjonalnej tożsamości osób zajmujących się fact-checkingiem.

Referat: Od legendy miejskiej do fake news. Wykorzystanie sztucznej inteligencji w walce z dezinformacją jako narzędzie edukacji medialnej (dr hab. Szymon Ossowski, prof. UAM – wygłoszenie referatu, mgr Weronika Dopierała-Kalińska)
Głównym celem wystąpienia była prezentacja założeń metodologicznych i koncepcji badań nad sztuczną inteligencją w ramach interdyscyplinarnego projektu badawczego zatytułowanego From Urban Legend to Fake News. A Global Detector of Contemporary Falsity. Celem projektu jest komputerowo wspomagana analiza treści dostępnych w Internecie pod kątem obecności fałszywych informacji (fake news). Efektem pracy będzie stworzenie systemu do wykrywania fake newsów. Umówiono również możliwość wykorzystania wyników tych badań w edukacji medialnej.

Referat: Dezinformacja z perspektywy obywateli i edukatorów: przyczyny, źródła, konsekwencje oraz rozwiązania (mgr Denis Halagiera – wygłoszenie referatu, dr hab. Agnieszka Stępińska, prof. UAM)
Środowiska informacji politycznej – obecne w Europejskich demokracjach – ulegają nieustannym zmianom. Niemniej jednak to, w jaki sposób wspomniane przekształcenia oddziałują zarówno na funkcjonowanie społeczeństw obywatelskich, jak i kondycję demokracji, wymaga dogłębnego zdefiniowania. Głównym celem wystąpienia było ukazanie wyników badania dotyczącego percepcji dezinformacji przez obywateli oraz edukatorów (grupy zawodowej postrzeganej niekiedy jako podmiot odpowiedzialny za przekazanie najmłodszym uczestnikom współczesnego świata medialnego wskazówek, umożliwiających wypracowanie zdrowej diety medialnej). Sformułowano następujące pytania badawcze: (PB01) Jakie – według obywateli oraz edukatorów – są przyczyny rozpowszechniania dezinformacji?; (PB02) Kto – według obywateli oraz edukatorów – stanowi źródło fałszywych lub wprowadzających w błąd informacji?; (PB03) Jakie – według obywateli oraz edukatorów – są negatywne skutki rozpowszechniania dezinformacji?; (PB04) Kto i w jaki sposób – według obywateli oraz edukatorów – może walczyć ze zjawiskiem rozpowszechniania fałszywych lub wprowadzających w błąd informacji?; (PB05) Jakie podobieństwa oraz różnice – w kwestii przyczyn, źródeł, konsekwencji oraz rozwiązań – wystąpiły między badanymi grupami społecznymi? Chcąc udzielić odpowiedzi na powyższe pytania badawcze, przeprowadzono badanie fokusowe z udziałem trzech grup: (1) obywatele między 18 a 25 rokiem życia; (2) obywatele powyżej 55 roku życia oraz (3) edukatorzy. Badanie fokusowe stanowi część projektu naukowego THREATPIE: The Threats and Potentials of a Changing Political Information Environment. Projekt naukowy uzyskał dofinansowanie w ramach programu sieci NORFACE.

Dyskusja (w formie zapisu video): Komunikacja naukowa z wykorzystaniem mediów cyfrowych
Podczas dyskusji pomiędzy profesorem Dariuszem Jemielniakiem oraz doktorem hab. Emanuelem Kulczyckim, prof. UAM poruszony został temat komunikacji naukowej. Omówione zostały praktyczne i teoretyczne aspekty tego zagadnienia. Nie zabrakło też porad dotyczących tego, w jaki sposób każdy naukowiec może wykorzystać media cyfrowe do promocji wyników swoich badań.

Referat: Zmiany na rynku mediów w ostatniej dekadzie (prof. dr hab. Tomasz Mielczarek)
W minionej dekadzie widoczna była sukcesywna ewolucja polskiego systemu medialnego polegająca na zaniku dominującej roli klasycznych mediów masowych. Na znaczeniu zyskiwały media cyfrowe i komunikacja sieciowa. Innym zjawiskiem wartym uwagi było powolna konwergencja mediów i podejmowanie prób budowania przedsiębiorstw intermedialnych.

Referat: Media publiczne w Polsce w świetle opracowań i badań empirycznych (prof. dr hab. Stanisław Jędrzejewski)
Media publiczne stanowią o specyfice europejskiego pejzażu medialnego. W przypadku większości państw europejskich powstanie tych organizacji medialnych było związane z różnymi procesami ekonomicznymi, społecznymi i/lub politycznymi, w tym odchodzenie od koncepcji mediów państwowych, pojawienie się mediów komercyjnych lub – jak w krajach Europy Środkowo-Wschodniej - z procesem transformacji systemowej. W większości przypadków podmioty te odgrywają wciąż istotną rolę na poszczególnych rynkach krajowych, uzyskując wysokie udziały w rynku oglądalności lub słuchalności. Ze względu na „uprzywilejowaną” pozycję, jaką zajmują w krajowych systemach medialnych tj. finansowanie lub współfinansowanie ze środków publicznych, a ostatnio dotacje lub subwencje z budżetu państwa, jak również sposób spełniania funkcji i zadań publicznych, częste zarzuty ich upolitycznienia i komercjalizacji, działalność tych podmiotów budzi kontrowersje i jest przedmiotem debaty publicznej w wielu państwach, w tym w Polsce. W opracowaniu podjęto kilka kluczowych kwestii szczegółowych funkcjonowania mediów publicznych w Polsce w świetle badań, których wyniki stały się podstawą ogłoszonych publikacji w latach 2010-2022.

Referat: Lex TVN (prof. dr hab. Krzysztof Stępnik)
„Lex TVN” nie jest terminem ściśle prawniczym, lecz potocznym określeniem odnoszonym w roku 2021 do nowelizacji artykułu Ustawy o radiofonii i telewizji, stanowiącego o warunkach udzielania koncesji właścicielowi zagranicznemu na rozpowszechnianie programów. Nowelizacja warunkowała udzielenie koncesji podmiotom, „których siedziba lub miejsce zamieszkania znajduje się w państwie członkowskim Europejskiego Obszaru Gospodarczego”. Polska stacja telewizyjna TVN nie spełniała tego warunku jako własność amerykańskiego koncernu Discovery (obecnie Warner Bros. Discovery). Nowelizacja była procedowana w Sejmie i Senacie, a następnie w grudniu 2021 r. została zawetowana przez prezydenta. Autor przedstawia odzwierciedlone w polskich mediach cyfrowych burzliwe dzieje nieudanej nowelizacji, wywołującej gwałtowne emocje polityczne. Uwydatnia racje partii rządzącej i opozycji, wyrażone w wypowiedziach polityków oraz w artykułach i komentarzach dziennikarskich. W konkluzji charakteryzuje polaryzację nastawień politycznych Polaków jako odbiorców stacji propagujących racje rządu (Telewizja Polska TVP) albo racje opozycji (TVN). Porusza również problem upolityczniania prawa oraz nacisku na prawo krajowe interesów globalnych korporacji.

Referat: Cyfrowy obieg treści - algorytmy wpływające na dostęp do informacji i ich społeczne konsekwencje (dr hab. Dominik Batorski)
Internet jest obecnie najpowszechniej wykorzystywanym medium dostępu do informacji i wiadomości o bieżących wydarzeniach. Powszechny dostęp do narzędzi produkcji i dystrybucji treści powoduje ciągły wzrost ilości wytwarzanych i publikowanych informacji. Selekcja i ustalanie ważności informacji nie odbywa się przed publikacją i nie jest już domeną redaktorów decydujących o tym, co upowszechnić, a co nie. O znaczeniu decydują sami użytkownicy oraz algorytmy platform i serwisów internetowych, które mają wpływ na widoczność treści w sieci. W wystąpieniu pokazano różne typy takich algorytmów. Omówiono, jakie dane wykorzystują one na wejściu i jak są optymalizowane, a także to, jak poważne są społeczne konsekwencje tych mechanizmów.

Referat (w formie zapisu video): Jakość etyczna działań dziennikarskich  (ks. prof. dr hab. Michał Drożdż)
Jesteśmy świadkami coraz bardziej postępujących procesów obniżania standardów i jakości dziennikarstwa, co prowadzić może do dewaluacji profesji dziennikarskiej jako zawodu zaufania publicznego. Powiększający się obszar komunikacji społecznej, rozwój mediów elektronicznych, mają wiele pozytywnych konsekwencji, otwierając nowe, szerokie możliwości komunikowania i rozwoju pluralizmu życia społecznego. Pojawiły się również zjawiska negatywne, w których wolność słowa nie łączy się odpowiedzialnością, profesjonalizm nie oznacza harmonii fachowości z etycznością, a dziennikarstwo przestaje być w dużej mierze misją, stając się przestrzenią interesowności. Kompetencja, wiedza i umiejętności czy profesjonalizm warsztatowy oraz elementarna uczciwość przestają być pierwszorzędnymi kryteriami doboru i wartościowania profesji dziennikarskiej. Celem wystąpienia było pokazanie etyczności działań dziennikarskich jako integralnej części profesjonalizmu dziennikarskiego, gwarantującego jakość dziennikarstwa. Wykład był próbą uzasadnienia 5 tez, które odsłaniają problemy dziennikarstwa i jego jakości: dziennikarstwo jakościowe jest korelatem jakości pracy dziennikarza (1); procesy obniżania standardów i jakości dziennikarstwa (2); preferencja subiektywności opinii obniża standardy dziennikarstwa jakościowego (3); zjawisko szybkości newsa wpływa na jakość przekazu (4); etyka mediów jest gwarancją realnego pluralizmu jakościowego dziennikarstwa (5). Uzasadnienie tych tez jest prowadzone z perspektywy etyki dziennikarstwa (przedmiotowe ujęcie) i etyki dziennikarskiej (podmiotowe ujęcie), ponieważ ta przestrzeń etycznej refleksji nad pracą dziennikarza stanowi właściwy kontekst odkrywania jakości działań dziennikarskich.

Referat: Kondycja zawodowa środowiska dziennikarskiego – status dziennikarza w społecznym odbiorze, postulaty i opinie środowiska dziennikarskiego na temat własnej sytuacji w latach 2012- 2021 (dr hab. Marek Chyliński prof. UO)
Wystąpienie przedstawiało obraz środowiska dziennikarskiego w Polsce dekady 2012-2021, w tym jego kondycji zawodowej, którą charakteryzują dwie kategorie: „ciągłość“ i „zmiana“. Pierwsze określenie dotyczy kontynuowania zadań dziennikarzy związanych z informowaniem, analizowaniem i komentowaniem rzeczywistości, ustalaniem ważności wydarzeń, a także pełnieniem roli „czwartej władzy“, druga kategoria - „zmiana“, objawia się w głębokiej transformacji praktyk zawodowych i funkcji polskiego dziennikarstwa w omawianym okresie. W sferze dyskursywnej symptomem zmiany stało się spłycenie poziomu debaty medialnej i publicznej, sprowadzenie jej do wymiaru pojedynku, konfrontacji ideologicznej, która wymaga bezwzględnego zaangażowania, podporządkowania jednostek i zespołów dziennikarskich osiąganiu wyznaczonych celów. Zjawiska te doprowadziły do erozji misji dziennikarstwa, faktycznego zakwestionowania jego służebnej roli wobec odbiorców. Plan wystąpienia skupia się na dostarczeniu dowodów na: 1. Ograniczanie autonomii pola dziennikarskiego i wolności wypowiedzi.2. Defragmentację kultury zawodowej dziennikarstwa. Ewolucję ról społecznych i profesjonalnych. 3. Brak transparencji funkcjonowania struktur medialnych. Ukrywanie wpływów poszczególnych mediów na decyzje dotyczące wyborów politycznych. 4. Deprofesjonalizację. 5. Problemy z tożsamością, autoopisem i samoregulacją.

Referat: Rola i skutki upubliczniania w mediach informacji i opinii przez środowiska poza-dziennikarskie (dr hab.  Justyna Szulich-Kałuża, prof. KUL)
Problematyka wystąpienia była rozpatrywana według trzech zagadnień: zmian modelu funkcjonowania i definiowania dziennikarstwa w kontekście aktywności środowisk pozadziennikarskich (celebryci, influencerzy); działań medialnych środowisk PR-owych (złożoność relacji dziennikarstwo - public relations; dziennikarze - PR-owcy) oraz tendencji przemian i nowych kontekstów dziennikarskiej kultury profesjonalistów i nieprofesjonalistów. Opracowanie przygotowane zostało na podstawie literatury przedmiotu, dostępnych badań empirycznych oraz raportów z lat 2010-2020.